Akkoorden en combinaties met meerstemmigheid

Akkoorden vormen een speciale vorm van meerstemmigheid. Feitelijk zijn ze een stilstaande meerstemmige beweging gespeeld door een instrument dat meerdere tonen tegelijk kan laten klinken. Vaak zul je deze notatiewijze dan ook niet gebruiken voor melodie-instrumenten, maar voor toetsinstrumenten. Een akkoord noteer je als volgt:

 <noten van het akkoord>lengte van het akkoord

De noten van het akkoord hebben onderling een relatie zoals die je die al kent vanuit de \relative macro. Het maakt in principe niet uit welke noot je als eerste neerzet. Dus

<g b d>

is in principe hetzelfde als

<d b g>

Maar waar het akkoord precies terecht komt, hangt af van de eerste noot. De eerste noot die je neerzet wordt gerelateerd aan de context die op dat moment bekend is. Indien bijvoorbeeld de laatste noot voor het akkoord de centrale c was, worden de beide akkoorden precies hetzelfde. Maar als de laatste noot voor het akkoord de g onder de centrale c is, ontstaat er een octaaf verschil. Het eerste akkoord wordt rondom de centrale c neergelegd, maar de tweede wordt een octaaf lager neergelegd. De eerste noot van het tweede akkoord is een d en de d onder de g onder de centrale c ligt nu eenmaal dichterbij dan de d boven de g onder de centrale c. Als voorbeeld:

De broncode die bij het bovenstaande voorbeeld hoort, is als volgt:

 \layout{
    ragged-right=##t
 }
 
 \score {
    \new Staff {
       \key c \major
       \clef bass
       \time 4/4
       \relative c' {
          <g b d>2 g2 | <d b g>1 \bar "||" |
       }
       \relative c' {
          <g b d>2 c2 | <d b g>1 \bar "|." |
       }
    }
 }

Je ziet dat in het eerste stukje, omdat de context de g onder de centrale c is, het hele akkoord een octaaf naar beneden wordt gezet. Omdat in het tweede stukje de centrale c ertussen wordt gezet, de d als eerste noot van het akkoord maatgevend is voor de plaats van het akkoord. Je ziet hier ook meteen hoe je de lengte van een akkoord weergeeft.

Opmerking: het blokje met de layout macro is ervoor om bepaalde opmaakkenmerken toe te passen. Meer informatie hierover kun je vinden in de handleiding van Lilypond. Om alvast een instelling te verklappen: de instelling ragged-right zorgt ervoor dat de notatie niet over de hele regel uitgerekt wordt. Het is daarom erg praktisch voor voorbeelden.

Als je met akkoorden werkt, is het niet altijd even gemakkelijk om alle noten van het akkoord op te moeten geven. Soms wil je liever met akkoord symbolen werken. Lilypond ondersteunt dit door middel van de ChordNames context en de chordmode.

Lilypond kent een paar verschillende manieren van invoer voor verschillende inhoud. Standaard staat Lilypond in notemode, we hebben al kennis gemaakt met lyricmode, en daar komt nu de chordmode bij.

  \chordmode {
     c2       %%1 
     c2:sus2  %%2
     c2:m     %%3
     c2/g     %%4
     c2:aug/e %%5
  }

Binnen de chordmode schrijf je dus de grondtoon van het akkoord met de lengte er achter (1). Indien je een toevoeging wilt noteren, schrijf dan een dubbele punt en de toevoeging erachter (2). Deze methode gebruik je ook als het akkoord mineur (m) moet zijn, verminderd (dim) of overmatig (aug) (3). Als je een andere bastoon dan de grondtoon wilt noteren, schrijf dan een slash en de bastoon (4). Een combinatie van toevoegingen en een andere bastoon kan ook (5). Je kunt ook het volgende overzicht gebruiken op de Lilypond site: http://lilypond.org/doc/v2.12/Documentation/user/lilypond/Chord-mode

De chordmode kun je in een Voice context gebruiken om akkoorden in noten mee te noteren, maar er zijn ook andere contexten waarin je 'm kunt gebruiken.

Er is een speciale context in Lilypond voor het noteren van akkoordsymbolen. De manier waarop je deze invoegt is dezelfde waarmee je een Staff invoegt.

\score {
  <<
    \new ChordNames {
      \chordmode {
        c1 |
        f1 |
        c1 |
        g1:maj7 |
        c1
      }
    }
    \new Staff {
      \key c \major
      \clef treble
      \time 4/4
      \new Voice {
        \chordmode {
          c1 |
          f1 |
          c1 |
          g1:maj7 |
          c1          
        }
      }
    }
  >>
}

Dit levert het volgende op:

Tot nu toe hebben we nog nergens noten overgebonden. Overbinden is een manier om aan te geven dat twee noten van dezelfde hoogte (die dus dezelfde toon representeren) feitelijk een en dezelfde klank zijn. Overbinden is dus iets anders dan een boog waarmee aangegeven wordt dat er gebonden gespeeld moet worden of een boog waarmee men de articulatie van een melodie weergeeft.

Vaak wordt, zoals in het hierboven weergegeven voorbeeld, een overbinding gebruikt om een noot langer te laten duren dan er ruimte is in de maat waarin de toon begint. Een ander veel voorkomende gelegenheid is de verduidelijking van de (metrische) indeling van een maat. Overbinden doe je met het tilde teken:

 f2 ~ |
 f4

Lilypond zal ook hierbij zich altijd laten leiden door datgene dat je zelf invoert, zelfs als dit feitelijk gezien een foute notatie oplevert! Als voorbeeld staat hieronder een overbinding binnen een 6/8e maat waarbij het eerste de juiste en het tweede een onjuiste notatie is.

Merk op dat het eerste voorbeeld een duidelijke tweedeling in de maat oplevert, en het tweede voorbeeld eerder lijkt op een driedeling. Dat Lilypond dit niet automatisch corrigeert, is een goede zaak. In veel omstandigheden moet je eenvoudig in staat zijn om precies datgene te noteren wat je wilt hebben. Een notatieprogramma mag dat niet in de weg staan en dat doet Lilypond dan ook niet. Je bent en blijft dus zelf verantwoordelijk voor een correcte notatie!

De code van dit voorbeeld:

\layout{
   ragged-right=##t
}
 
\score {
   \new Staff {
      \key c \major
      \clef bass
      \time 6/8
      \relative c {
         e4. ~ e8 f8 g8 | a2. \bar "||" |
      }
      \relative c {
         e2 f8 g8 | a2. \bar "|." |
      }
   }
}

Overbinden kun je natuurlijk ook met akkoorden:

<g b d>2 ~ |
<g b d>4 

Maar wat nu als het akkoord verandert, maar er een toon van het vorige akkoord hetzelfde blijft en bovendien ook nog aangehouden moet worden… ? Of het zijn er twee… ? Heel eenvoudig, op precies dezelfde manier. Lilypond bekijkt namelijk de twee akkoorden, kijkt welke dezelfde noten zijn en zal een boog trekken tussen de identieke noten:

<g b d>2 ~ |
<b d g>4 

Het kan soms voorkomen dat je sommige delen als akkoorden moet noteren en andere delen weer als onafhankelijke partijen of zelfs gecombineerd. Dit gebeurt regelmatig bij pianostukken waarbij naast de melodie ook nog een akkoord in dezelfde hand gespeeld moet worden. Een voorbeeld uit de praktijk:

Je ziet hier een passage uit een partij voor de rechterhand van een piano waarbij de melodie bovenop ligt en er in de tweede stem een akkoord ligt. Omdat het soms heel lastig is om in een pianopartij al deze elementen van te voren te voorzien kun je ervoor kiezen om de meerstemmigheid per maat te noteren. Lilypond kent hiervoor een speciale notatie, die gezien kan worden als een afkorting van de wat uitgebreidere meerstemmigheidnotatie die we al kennen:

 << { stem 1 } \\ { stem 2 } >>

Er wordt gebruik gemaakt van de dubbele vishaken om aan Lilypond te vertellen dat hetgene dat er tussen staat, parallel geïnterpreteerd moet worden. De stemmen zelf worden tussen accolades genoteerd en de twee stemmen worden gescheiden door een dubbele backslash.

Omdat het voorbeeld uit de praktijk wat onduidelijk is wat betreft sleutels en maatsoort, herhalen we hier het voorbeeld opnieuw, maar nu in een duidelijke context:

De code voor het bovenstaande voorbeeld:

 \score {
    \new Staff {
       \key c \major
       \clef treble
       \time 6/8
       \relative c''' {
          << { a4. g4. } \\ { <b, a>4. <b g>4. } >> | 
          << { f'4. e4. } \\ { <b f>4. <a g>4.  } >> |
       }
    }
 }

Merk op waar je de komma's en apostrofes neer moet zetten bij een akkoord, namelijk binnen de haken. De lengte van het akkoord blijft er altijd buiten!
Merk ook op hoe je in deze vorm van meerstemmigheid met de komma's en de apostrof om moet gaan om de noten op de goede plek te houden. De twee stemmen worden na elkaar gelezen, dus hoewel Lilypond ervan op de hoogte is dat de noten onder elkaar moeten staan, wordt er toch van links naar rechts gelezen en geïnterpreteerd. Dit is ook de reden dat het akkoord <b a> op de eerste regel wel een komma krijgt. Bedoeld wordt namelijk de b ONDER de g van de melodie en aangezien de b boven die g dichterbij ligt, moeten we een komma neerzetten, zodat we de g eronder krijgen.
In de tweede regel hoeft het niet, omdat de b die we willen noteren ten opzichte van de e waarmee de melodie eindigt wel het dichtst bij ligt. Heel goed uitkijken dus!

Je merkt: het in een \relative context werken levert dus ook wel eens ingewikkelde zaken op, maar het is nog altijd eenvoudiger dan bij elke noot te moeten aangeven waar deze precies moet komen te staan.

Opmerking: Het is ook mogelijk om aan deze stemmen Lyrics te koppelen, maar dit is tamelijk ingewikkeld en levert meer problemen op dan je waarschijnlijk met de kennis van deze handleiding tot nu toe kunt oplossen. Ik raad je daarom aan \context Voice te gebruiken. Mocht je er nu tegenaanlopen en het moet echt op die manier, stuur me dan een mailtje voor een codevoorbeeld.

Terug naar de overzichtspagina van dit deel van de handleiding