# Handleiding en introductie Lilypond en Lybra Lybra is een toevoeging aan het open source notatie-programma Lilypond. Lilypond is een muzieknotatieprogramma waarbij je datgene wat je wilt noteren moet ingeven als tekst, de zogeheten broncode of Lilypondcode. Het Lilypond-programma interpreteert deze tekst en zet deze om in een grafische weergave en indien gewenst ook een MIDI-bestand. Met behulp van Lybra is ook een export naar muziekbraille mogelijk, al is deze op dit moment nog beperkt tot eenstemmigheid. ## Benodigdheden - Lilypond moet op je computer geïnstalleerd staan. - Frescobaldi moet op je computer geïnstalleerd staan - libra.zip, krijg je per mail toegestuurd - Een basale kennis van muziek-braille ### Screenreader Wij raden NVDA aan als schermlezer. De Lilypondcode gebruikt veel leestekens, en daarvoor is het belangrijk dat je deze leestekens moet kunnen lezen of horen. Je kunt bepalen welke tekens de stem van NVDA moet voorlezen, door in het Spraakmenu van NVDA via de opties (Insert+N, Opties, Instellingen en dan Spraak) met de tab-toets naar de optie Interpunctie te gaan. Indien je ook een brailleregel gebruikt kun je deze optie op 'Sommige tekens' zetten, omdat het een beetje te veel kan zijn als alle tekens worden voorgelezen. Als je wel graag wil dat alle leestekens worden voorgelezen, zet deze optie dan op 'Alle tekens'. ## Wat kan ik verwachten? Lilypond is een zogeheten generator: je geeft het een bestand met daarin Lilypond-code in en Lilypond genereert daaruit een PDF met zwart-wit-notatie, een MIDI-bestand of beide. De braille-engraver voor Lilypond voegt daar nog een bestand aan toe, namelijk een platte-tekstbestand, met daarin de muziekbraille. Dit tekstbestand wordt opgeslagen in dezelfde map waar je Lilypond-bestand staat. De muziekbraille wordt op dit moment nog weggeschreven als US-ASCII, en heeft dus de Amerikaanse brailletabel nodig. Het maakt niet zoveel uit met welk programma je je Lilypond-code schrijft, zolang dat programma een platte-tekst document kan wegschrijven. Wij raden aan het programma Frescobaldi hiervoor te gebruiken, omdat dit programma veel extra's bevat omdat het speciaal gemaakt is om Lilypond-code mee te schrijven. Zoals al eerder geschreven maakt de Lilypondcode gebruik van veel leestekens, zoals aanhalingstekens, komma's en punten voor muzikale aanduidingen. Het is daarom belangrijk dat je in staat bent deze tekens te lezen of te horen. Voor zover op dit moment bekend doet alleen NVDA dit. Als je een screenreader gebruikt die dit niet doet, en je wilt liever niet overstappen, controleer dan datgene dat je invoert op deze tekens. Er komt anders mogelijk iets anders uit dan je bedoelde. ### Download en installatie Lilypond Lybra werkt met alle recente Lilypond-versies, maar de manier van installeren is veranderd sinds versie 2.24. #### Lilypond versie 2.24 en hoger Volg voor het installeren van Lilypond 2.24 en hoger het volgende stappenplan: - Download het pakket van https://lilypond.org/download.html. - Kies voor het generieke pakket (generic package) voor jouw besturingssysteem. - Sla de te downloaden zip op in "Mijn documenten". - Open de Mijn documenten-map en open het context-menu door met de rechtermuisknop te klikken op het bestand dat je gedownload hebt. - Kies in het context-menu voor "Alles uitpakken". - Je krijgt nu een dialoogvenster, waarin gevraagd wordt waar het bestand uitgepakt moet worden. Windows stelt voor om het uit te pakken in de map die eindigt met "lilypond-2.24.1-mingw-x86_64" of iets vergelijkbaars. Verander deze tekst naar "lilypond". - Kies nu voor uitpakken. De volgende stappen voer je uit nadat je Frescobaldi geinstalleerd hebt, of al geïnstalleerd hebt staan: - Open Frescobaldi - Kies uit het menu "Bewerken" de optie "Voorkeuren". Er opent een dialoogvenster "Voorkeuren". - Kies uit het menu de optie "Lilypond voorkeuren". - Klik op de knop "Toevoegen". Er opent nu een dialoogvenster, waar op het tabblad "Algemeen" een knop "Bladeren" staat. - Klik op de knop "Bladeren". - Navigeer naar "Mijn documenten" en open de map "lilypond". - Open in deze Lilypondmap de map met de versie van Lilypond die je gedownload hebt en open daarin de "bin" map. - Selecteer in deze map het bestand "lilypond.exe" en klik op de knop "Open". - Dit sluit het blader-dialoogvenster en brengt je terug naar het dialoogvenster met het tabblad "Algemeen". - Zorg dat de optie "Meenemen in automatisch versie-selectie" aangevinkt staat - Klik op OK. Dit brengt ons terug naar het dialoogvenster "Lilypond voorkeuren". - Klik op OK. #### Lilypond versies tot en met 2.22 De Lilypond-versies tot en met 2.22 bevatten een installeer-programma die Lilypond installeert in de "Programma's" map. Je kunt versie 2.20 downloaden via de volgende links: - voor Windows: http://lilypond.org/download/binaries/mingw/lilypond-2.20.0-1.mingw.exe - voor Mac: http://lilypond.org/download/binaries/darwin-x86/lilypond-2.20.0-1.darwin-x86.tar.bz2 ##### Installeren Zoek het gedownloade bestand en dubbelklik het om het te installeren. Volg de instructies op die de installer je geeft; wij raden je aan alle installatiekeuzes aangevinkt te laten en de standaard aangegeven locatie te gebruiken. Klik op de ‘Finish’ knop als de installer klaar is. LilyPond is nu geïnstalleerd. ### Download en installatie Frescobaldi Download van de website van Frescobaldi de laatste versie voor jouw systeem: https://www.frescobaldi.org. Zoek naar de link genaamd "Downloads" en klik erop. Kies hier de laatste stabiele versie voor jouw besturingssysteem. ### De installatie van Libra Maak voor het werken met Libra (en Lilypond) een aparte map aan in je Documenten map, genaamd `lilypond`. Zet het bestand `libra.zip` daar in, en pak deze uit (context-menu optie "Alles uitpakken"). Windows stelt vervolgens een map voor waar de zip uitgepakt moet worden, deze eindigt met "Documenten/lilypond/libra". Kies "Uitpakken". ### Het bijwerken van Libra Als je een nieuwe versie van Libra krijgt toegestuurd, kun je twee dingen doen. Je kunt de oude map `libra` verwijderen, en libra op dezelfde manier installeren zoals in het vorige kopje omschreven. Mocht je de oude versie graag nog willen bewaren, kun je de map `libra` ook hernoemen, zodat je nog terug kunt naar oudere versies als dat nodig is. ### Plaats van je Lilypond bestanden Het is belangrijk dat je je Lilypond bestanden (de bestanden met je muziek erin) uitsluitend in de map `lilypond` houdt. Als je een nieuwe versie van Libra krijgt, kun je je oude bestanden opnieuw omzetten en daarmee meteen gebruik maken van verbeteringen in de nieuwe versie. ### Gebruik van Libra Om de braille-omzetting van Libra te activeren is een extra commando nodig dat op een aparte regel geplaatst moet worden zover mogelijk bovenin het Lilypond-bestand. Deze regel is ``` \include "libra/braille_engraver.ly" ``` Hierdoor wordt er naast de PDF ook een tekstbestand gegenereert met de muziek in US ASCII tekst formaat. NB: Het gebruik van een spatie in je bestandsnaam kan ervoor zorgen dat er geen braille-bestand geschreven wordt! Gebruik een liggende streep (underscore) in plaats van een spatie. # De structuur van Lilypond-code Het lijkt wat merkwaardig om over de structuur te beginnen, maar het is belangrijk om de relatie te begrijpen tussen muzieknotatie aan de ene kant en Lilypond-code aan de andere kant. _NB: Zorg dat je de Amerikaanse braille-tabel hebt aangezet, zodat je de juiste braille te lezen krijgt_ We gaan eerst kijken naar een klein stukje notatie: ``` #4%#D4 "$]\: ?W"P